انواع مالیات در ایران | مالیات مستقیم | مالیات غیرمستقیم
انواع مالیات در ایران
مالیات در ایران به دو دسته زیر تقسیم می‌شوند:
- الف) مالیات‌های مستقیم
- ب) مالیات‌های غیرمستقیم
در تعریف این دو دسته از مالیات‌ها اختلافاتی وجود دارد با این وجود شایع‌ترین تعریف این است که درصورتی که مؤدی مالیاتی و پرداخت‌کننده مالیات یک نفر باشند آن مالیات مستقیم محسوب می‌شود وگرنه مالیات غیرمستقیم خواهد بود (به شخصی که مسئول پرداخت مالیات است، مؤدی مالیاتی گفته می‌شود(
برای اینکه بحث روشن‌تر شود، به بررسی هر دسته از این مالیات‌ها و مصادیق آنها می‌پردازیم.
انواع مالیات‌های مستقیم
مالیات‌های مستقیم خود به دو دسته‌ی مالیات بر دارایی و مالیات بر درآمد تقسیم می‌شوند که به شرح زیر هستند:
۱. مالیات بر دارایی
اساس و مبنای مالیات بر دارایی، ثروت مؤدی (مسئول پرداخت مالیات) است. مهم‌ترین نوع مالیات بر دارایی که حتما شما هم نام آن را شنیده‌اید، مالیات بر ارث است. مالیات بر ارث مالیاتی است که از اموال و دارایی‌های شخص که پس از فوت وی باقی می‌ماند، دریافت می‌شود. درواقع زمانی که اموال شخص متوفی قرار است به وراث او منتقل شود، دولت از دارایی و ثروت درحال انتقال مالیات می‌گیرد. میزان مالیات بر ارث مطابق با ماده‌ی ۱۷ قانون مالیات‌های مستقیم تعیین می‌شود که نسبت به اموال مختلف، متفاوت است. به‌عنوان مثال نرخ مالیات بر ارث برای انواع وسایل نقلیه‌ی موتوری ۲ درصد از قیمت وسیله‌ی نقلیه است (قیمت اموال را سازمان امور مالیاتی کشور اعلام می‌کند).
۲. مالیات بر درآمد
در این نوع از مالیات، درآمد افراد و شرکت‌ها (و نه ثروت آنها) مبنای مالیات است. شاید بتوان گفت که مالیات بر درآمد اشخاص مهم‌ترین نوع مالیات است. مالیات بر درآمد ممکن است به دو شیوه‌ی متفاوت اخذ شود؛ به‌عنوان مثال ممکن است که مالیات هر کدام از انواع درآمد‌ها جداگانه دریافت شود (مثلاً مالیات بر حقوق و مالیات بر درآمد املاک) یا اینکه مالیات از مجموع درآمد‌های شخص دریافت شود. در این صورت دیگر مهم نیست که منابع درآمد شخص چه هستند، از کل درآمد او به یک شیوه مالیات اخذ می‌شود. در این حالت صرفا درآمد یک‌ساله‌ی شخص مالیات‌دهنده (مؤدی) مهم است که از کل مبلغ به نرخ یکسان مالیات دریافت می‌شود. اما در روش اول، ممکن است که نرخ مالیات و شرایط مالیاتی متفاوتی بر هر دسته از منابع مالیات فرد حاکم باشد.
در قوانین مالیاتی ایران به‌نوعی از ترکیب هر دو روش فوق استفاده شده است. با این وجود عمدتا (و برای اشخاصی که یک منبع درآمد دارند) مالیات به‌شیوه‌ی نخست اخذ می‌شود.
مالیات بر درآمد کشاورزی
یکی از انواع مالیات بر درآمد، مالیات بر درآمد کشاورزی است. درحال‌حاضر هرگونه درآمد ناشی از فعالیت‌های کشاورزی اعم از دامپروری، دامداری، پرورش ماهی، پرورش زنبور عسل، صیادی، ماهیگیری و مواردی از این دست، از پرداخت مالیات معاف است.
مالیات بر درآمد حقوق
هر گاه یک شخص حقیقی برای شخص دیگری کار کند (حقیقی یا حقوقی) و درمقابل کاری که انجام می‌دهد حقوق و درآمد دریافت کند، مشمول مالیات بر درآمد حقوق می‌شود. این نوع از مالیات درواقع قسمت مهمی از درآمد‌های دولت را تشکیل می‌دهد. پرداخت این نوع از مالیات بر‌عهده کارفرمایان و به هزینه حقوق‌بگیران است. درواقع کارفرمایان که میزان حقوق دریافتی کارکنان خود را می‌دانند، قبل از اینکه حقوق شخص را پرداخت کنند، مالیات او را کسر می‌کنند و به حساب دولت –خزانه- واریز می‌کنند.
مطابق قوانین کنونی مالیاتی، هر سال مبلغی در بودجه سالانه کشور تعیین می‌شود. این مبلغ و کمتر از آن، از پرداخت مالیات معاف هستند. از مازاد بر این مبلغ و تا هفت برابر آن، ۱۰درصد مالیات کسر می‌شود. نسبت به مازاد این مبلغ هم ۲۰ درصد به‌عنوان مالیات به دولت پرداخت می‌شود.
مالیات بر درآمد مشاغل
منظور از درآمد مشاغل، درآمدی است که شخص حقیقی با اشتغال به مشاغل تجاری، خدماتی و پزشکی کسب می‌کند. در اینجا درآمدی که مبنای محاسبه مالیات قرار می‌گیرد عبارت است از: کل فروش کالا و خدمات پس از کسر هزینه‌ها. نحوه تشخیص این نوع مالیات براساس خوداظهاری و بیان داوطلبانه مؤدی است. درواقع مبنای درآمد این افراد همان اظهارنامه‌هایی است که باید پر کنند و تا قبل از تیرماه سال بعد به اداره امور مالیاتی محل کار خود تسلیم کنند. اگر با استفاده از اسناد و مدارک روشن شود که شخص میزان درآمد خود را صادقانه اعلام نکرده است، اداره امور مالیاتی باید درآمد‌ها و میزان مالیات آنها را مشخص کند. درصورتی که شخص از پر کردن و ارسال اظهارنامه خودداری کند، سازمان امور مالیاتی خود اقدام به تهیه اظهارنامه مالیاتی می‌کند و با برآورد درآمد شخص، میزان مالیات او را مشخص می‌کند. چنین شخصی ممکن است جریمه بشود.
مالیات بر درآمد اتفاقی
منظور از درآمد‌های اتفاقی، درآمد‌هایی مانند جایزه و معاملات بلاعوض (مثل بخشش و هبه زمینی به دیگری) است که همان‌طور که از نام‌شان پیداست معمولا مستمر و تکرارشونده نیستند و به‌صورت اتفاقی حاصل می‌شوند. تمام درآمد‌های حاصله از این راه مشمول مالیات می‌شوند که میزان مالیات و نحوه پرداخت آن، بسته به نوع درآمد حاصله، می‌تواند متفاوت باشد.
مالیات بر درآمد املاک
در اینجا منظور از مالیات بر درآمد املاک، درآمد ناشی از اجاره املاک است. مطابق قانون، درآمد املاکی که به اجاره واگذار می‌شوند، پس از کسر ۲۵ درصد از مبلغ کل اجاره به‌عنوان هزینه‌ها و استهلاکات مشمول پرداخت مالیات خواهند شد.
در این مورد باید توجه داشت که اگر شخص حقیقی هیچگونه درآمدی به‌جز درآمد املاک (دریافت اجاره) نداشته باشد، تا میزان مبلغی که دولت در مالیات بر درآمد حقوق، از مالیات معاف می‌دارد، در اینجا هم معاف خواهد بود و بقیه درآمد مطابق قانون مشمول مالیات بر درآمد املاک می‌شود.
علاوه‌بر اجاره، نقل‌و‌انتقال املاک هم مشمول مالیات است.
مالیات بر درآمد اشخاص حقوقی
مطابق قانون از جمع درآمد شرکت‌های تجاری مالیات اخذ می‌شود. همچنین درمورد دیگر از اشخاص حقوقی (به جز شرکت‌های تجاری همچون مؤسسات) درخصوص فعالیت‌های انتفاعی مالیات گرفته می‌شود (منظور از فعالیت‌های انتفاعی آن دسته از فعالیت‌هایی است که به هدف کسب سود انجام می‌شوند.
انواع مالیات‌های غیرمستقیم
مهم‌ترین انواع مالیات‌های غیرمستقیم که در کشور ما اجرا و اعمال می‌شوند، عبارتند از: حقوق و عوارض گمرکی، مالیات بر مصرف و مالیات بر ارزش افزوده.
۱. حقوق و عوارض گمرکی
یکی از انواع مالیات‌های غیرمستقیم، حقوق و عوارض گمرکی است. حقوق و عوارض گمرکی در واقع مالیات هر کشور بر صادرات و واردات کالا‌های مختلف است که با نام «تعرفه‌های گمرکی» نیز شناخته می‌شود.
این نوع از مالیات‌ها اصولا تابع سیاست‌های کلان بازرگانی و شرایط اقتصادی کشور‌ها هستند و به‌جز اینکه یکی از راه‌های درآمدزایی دولت‌ها هستند، معمولا برای حمایت از صنایع داخلی نیز به کار گرفته می‌شوند.
این دسته از مالیات‌ها ممکن است براساس قیمت و ارزش کالا‌ها یا براساس ویژگی‌ها و مشخصات آنها (مانند حجم، وزن و …) تعیین و دریافت شوند.
۲. مالیات بر مصرف
مالیات بر مصرف مالیاتی است که مصرف‌کنندگان کالا‌های خاص در زمان خرید آن کالا (به‌همراه قیمت کالا) پرداخت می‌کنند. به این ترتیب هر شخصی که میزان بیشتری از آن کالا را مصرف کند، در نهایت مالیات بیشتری پرداخت می‌کند. گرچه این نوع مالیات نهایتا به وسیله مصرف‌کننده نهایی پرداخت می‌شود، اما وظیفه قانونی پرداخت آن به دولت به‌عهده تولیدکنندگان و فروشندگان است. مالیات بر مصرف، انواع بسیار زیادی دارد که بارزترین نمونه آن در ایران، مالیات بر مشروبات غیرالکلی ماشینی و مالیات بر دخانیات است.
۳. مالیات بر ارزش افزوده
منظور از مالیات بر ارزش افزوده، تفاوت بین کالا و خدمات عرضه‌شده با ارزش کالا و خدمات خریداری‌شده در دوره‌ای مشخص است. مالیات بر ارزش افزوده، عرضه‌ی کالا‌ها و خدمات و همچنین صادرات و واردات آنها را شامل می‌شود.
مالیات بر ارزش افزوده چند مرحله‌ای است و در مراحل مختلف (تولید، واردات و توزیع) از هر فعال اقتصادی به فعال اقتصادی دیگر انتقال پیدا می‌کند، اما درنهایت هزینه‌ی آن از مصرف‌کننده نهایی دریافت می‌شود.